گشتاور یا ترکمتر
با آچار ترکمتر بیشتر آشنا شوید
ترکمتر چیست؟
ترکمتر(Torque Wrench) ابزاری برای بستن پیچ ها و مهره ها با اندازة گشتاور مشخص است. این وسیله امکان می دهد که اتصالات به اندازة مناسبی سفت شوند و از آسیب دیدن اتصالات در اثر محکم شدن بیش از حد یا جدا شدن محل های اتصال در اثر شل بستن آن ها جلوگیری شود. اعمال اندازه گشتاور درست برای ایمنی و عملکرد تجهیزات و دستگاه ها بسیار مهم است.
این نوع از ابزار برای اولین بار در سال 1918 توسط شخصی به نام کنراد بار(Conrad Bahr) در آمریکا طراحی شده است و از ابتدای قرن 20 به طور گسترده به کار گرفته شده است. این آچار با نام های دیگری مانند گشتاورسنج، ترک رنچ، تورکرنچ، تورک متر و تورکمتر نیز شناخته می شود.
گشتاور چیست؟
گشتاور مقدار نیروئی است که جهت دوران یک جسم حول محوری مشخص به آن وارد می آید. همان طور که نیرو موجب می شود تا جسمی در حرکت خطی شتاب بگیرد، شتاب زاویه ای هم ناشی از وارد آمدن گشتاور است. فرمول محاسبة گشتاور به این صورت است: نیرو × طول = گشتاور. گشتاور بر حسب lb-ft(پوند-فوت)، lb-in(پوند-اینچ) یا N-m(نیوتن-متر) اندازه گیری می شود.
برای توضیح بهتر گشتاور از یک مثال استفاده می کنیم. وقتی با یک آچار مهره ای را باز می کنید، گشتاور عامل چرخش آچار و پیچ و موجب باز شدن آن می شود. اگر طول آچار 1 متر بوده و 1 نیوتن نیرو به انتهای دستۀ آن وارد کنید، گشتاور تولیدی شما برابر با 1 نیوتون-متر خواهد بود. اگر طول دستۀ آچار بیشتر باشد، گشتاور تولیدی نیز بیشتر خواهد بود.
شیوۀ عملکرد آچار ترکمتر
این آچارها برای اعمال مقدار گشتاور مشخص بر روی اتصالات تنظیم شده اند. مقدار گشتاور اعمال شده به مقدار نیروی وارده بر روی دستۀ ابزار و طول آچار بستگی دارد.
دسته حاوی یک شاخص داخلی است که به یک درجه بندی کالیبره شده متصل است. وقتی شاخص رسیدن به گشتاور مطلوب را مشخص می کند، پیچاندن پیچ یا مهره متوقف می شود.
برای نشان دادن مقدار گشتاور اعمال شده، ابزار معمولاً دارای یک درجه بندی است که به راحتی قابل خواندن باشد.
ترکمترها را می توان طوری کالیبره کرد که مقادیر را به lb·ft(پوند-فوت)، lb-in(پوند-اینچ) یا N-m(نیوتن-متر) نشان دهند.
کاربرد آچار ترکمتر
این ابزار برای کارهای مختلف در بسیاری از صنایع و مشاغل، از جمله تعمیرات و نگهداری منزل، صنعت خودرو و همین طور ساخت و ساز کاربرد دارد.
استفاده از این ابزار در کارهایی که ضروری است پیچ و مهره ها کاملاً سفت و مطمئن باشند دارای اهمیت زیادی است. این ابزار به کاربر امکان می دهد که مقدار فشاری که بر روی اتصالات وارد می آید را اندازه گیری کند، تا مطمئن شود که با مشخصات توصیه شده برای آن کار مطابقت داشته باشد.
به عنوان مثال، در صنعت خودرو بسیار اهمیت دارد که مقدار گشتاور درستی برای همة اتصالات خوردو مورد استفاده قرار گیرد تا ایمنی افراد تأمین شود.
انواع ترکمتر و موارد استفادۀ آن ها
آچارهای ترکمتر دارای شکل ها و اندازه های مختلفی هستند. تفاوت اصلی بین آن ها در نحوۀ مشخص کردن گشتاور و راحتی تنظیم آن هاست.
برخی از انواع آن عبارتند از:
ترکمتر دیجیتال – Electronic / Digital Torque Wrench
این نوع با نام ترکمتر الکترونیکی نیز شناخته می شود. ترکمتر دیجیتال هیچ بخش یا قطعۀ متحرکی ندارد و به جای آن با استفاده از سنسور الکترونیکی کار می کند.
این آچار میزان نیروی چرخشی وارد شده را اندازه گیری می کند و از طریق صفحۀ نمایش به کاربر نشان می دهد.
معمولاً این ابزار حاوی چیپست های کوچکی است که برای ذخیرۀ اندازه هاست، تا بعد بتوان از طریق کامپیوتر به آن ها دسترسی پیدا کرد.
ترکمتر شاهینی – Beam Torque Wrench
این نوع با نام های ترکمتر آنالوگ(Analog Torque Wrench) و ترکمتر عقربه ای(Dial Type Torque Wrench) نیز شناخته می شود. این محصولات معمولاً ارزان قیمت هستند و کار با آن ها ساده است. دارای یک درجه بندی هستند که زمانی که به میزان گشتاور درست می رسند بر روی آن عدد متوقف می شود.
میلۀ اصلی ابزار دستگیره ای دارد که برای اعمال نیرو به کار می رود. این ابزار را می توان برای سفت کردن یا باز کردن پیچ و مهره ها مورد استفاده قرار داد.
ترکمتر تقه ای – Click-Type Torque Wrench
وقتی یک آچار ترکمتر تقه ای به تنظیمات گشتاور صحیح می رسد صدایی تولید می کند که قابل شنیدن باشد.
این نوع آچار دارای یک اهرم فنری است که با چرخانده دستگیره تنظیم می شود. وقتی به میزان گشتاور مورد نیاز می رسد، اهرم از هم باز می شود که اصطلاحاً یک صدای تقه ایجاد می کند.
ترکمتر هیدرولیک – Hydraulic torque wrench
این نوع معمولاً در محیط های صنعتی مورد استفاده قرار می گیرد. این آچار ها طوری طراحی شده اند که با استفاده از نیروی هیدرولیک به میزان گشتاور مورد نیاز برسند.
ترکمتر میکرومتر – Micrometer Torque Wrench
بین انواع مختلف این آچارها این نوع از همه رایج تر است. تنظیمات گشتاور آن به سادگی توسط پیچاندن دسته تا جایی که به تنظیمات گشتاور صحیح برسد انجام می شود. یکی از فایده های بزرگ این نوع جغجغه بودن آن است. طراحی محکم آن این آچار را به ابزاری ایده آل برای استفادۀ روزمره تبدیل کرده است.
ترکمتر ساعتی – Dial Torque Wrench
می توان گفت ترکمترهای ساعتی بین این نوع آچارها یکی از دقیق ترین ها هستند. ممکن است این آچار نسبت به انواع دیگر عرض بیشتری داشته باشد، در نتیجه کار با آن ها در فضاهای کوچک سخت تر است.
علاوه بر استفادۀ معمول از آن در صنعت خودرو، در صنایع دفاعی و هوافضا نیز مورد استفاده قرار می گیرد.
ترکمتر بادی – Pneumatic Torque Wrench
ترکمتر بادی شامل یک جعبه دنده است که به یک موتور بادی متصل شده است. در انتهای جعبه دنده وسیله ای مورد استفاده قرار می گیرد که با عکس العمل در مقابل گشتاور آن را جذب می کند و به کاربر امکان می دهد که آسان تر از آن استفاده کند. گشتاور خروجی با کنترل فشار هوا تنظیم می شود. این آچار لرزش بسیار کم و دقت بالایی دارد.
آچار ترکمتر بادی گاهی اوقات با آچار های ضربه ای معمولی، به دلیل شباهت ظاهری شان، اشتباه گرفته می شود. آچار ترکمتر بادی با استفاده از چرخ دنده ها کار می کند و مانند آچار ضربه ای حرکت ضربه ای ندارد.
ترکمتر پیچ گوشتی – Torque Screwdriver
البته ترکمتر پیچ گوشتی در واقع جزو مجموعۀ پیچ گوشتی ها محسوب می شود، اما به دلیل شباهت کاربردها و مکانیزم های آن ها در این لیست آورده شده است.
اکثر ترکمتر پیچ گوشتی ها را می توان در هر رنجی تنظیم کرد. همۀ آن ها یک کلاچ محدود کنندۀ گشتاور دارند که زمانی که به گشتاور تعیین شده می رسند انتقال نیرو را قطع می کند.
ترکمتر پیچ گوشتی ها می توانند گشتاوری بین 4/0 نیوتن-متر تا حداقل 27 نیوتن-متر را اعمال کنند. یکی از این ابزارها نمی تواند به تنهایی همۀ رنج ها را پوشش دهد، بنابراین انواعی با رنج گشتاور پایین، متوسط و بالا وجود دارد.
ترکمتر اسلیپری- Slip Torque Wrench
ترکمتر اسلیپری یا رد کن بعد از اعمال یک مقدار معین گشتاور حرکت آزاد اضافی انجام می دهد یا به عبارتی سُر می خورد. بعد از سر خوردن، گشتاور به طور کامل برداشته می شود، و با ادامه دادن حرکت چرخشی دوباره گشتاور اعمال می شود.
ترکمتر کمرشکن – Break-Over Torque Wrench
این نوع از آچار طوری طراحی شده است که بتواند انواع مختلف اتصالات را محکم کند. این آچارها رسیدن به میزان گشتاور مناسب را با خم شدن از ناحیۀ لولای شان به کاربر اطلاع می دهند. به این دلیل است که به آن ها کمرشکن گفته می شود. اندازۀ کوچک آن ها کار در فضاهای تنگ را ممکن می کند.
ترکمتر با سر جداشدنی و قابل تعویض – Detachable / Interchangeable Head Torque Wrench
این نوع یکی از محصولات جدید در بازار می باشد. این آچار معمولاً به صورت مجموعه ای با یک سر جغجغه ای استاندارد و انواع مبدل ها ارائه می شود. همة سری ها قابل جدا شدن هستند. معمولاً اندازه های مختلف سری ها درون مجموعه ارائه می شوند. این نوع آچار بسیار مقرون به صرفه است. داشتن اندازه های مختلف سری های قابل جدا شدن در مجموعه به معنای آن است که این ابزار برای بسیاری از کاربردها، از جمله دسترسی به پیچ و مهره ها در فضاهای تنگ، مناسب است.
اندازه های آچار ترکمتر
چهار سایز مختلف این آچار موجود است. اندازه ها به طور کلی با رنج گشتاور ابزار مرتبط است، که اغلب برای نشان دادن آن ها از فوت-پوند برای اتصالات با استاندارد SAE و نیوتن-متر برای اتصالات با استاندارد متریک استفاده می شود. اندازه ها به این صورت هستند:
درایو 4/1 اینچ – این اندازه برای پیچ ها و مهره های بسیار کوچک مورد استفاده قرار می گیرد و با رنج گشتاور 50 تا 250 اینچ-پوند(که معادل 4 تا 21 فوت-پوند است) برای کار بر روی وسایل موتوری مناسب است.
درایو 8/3 اینچ – با استفاده از این سایز می توان گشتاور مورد نیاز را بر روی بیشتر پیچ و مهره های اکثر خودروها و ماشین های باری کوچک اعمال کرد. رنج مناسب برای کارهای مرتبط با خودرو، 15 تا 75 فوت-پوند است. اگر فقط می توانید یک سایز از آچار را داشته باشید، این سایز همة کارها را به طور کامل برایتان انجام نمی دهد، اما بین همۀ اندازه ها پرکاربردترین است.
درایو 2/1 اینچ – پیچ و مهره های بزرگ تر در قسمت هایی مانند سیستم تعلیق، دسته موتور، بسته به نوع خودرو، ممکن است برای اعمال گشتاور مناسب به این سایز نیاز داشته باشند. رنج 30 تا 250 فوت-پوند برای این نوع کارها مناسب است.
درایو 4/3 اینچ – این سایز مناسب کارهای خاص است. اکثر افراد به آچار ترکمتری به این بزرگی نیازی ندارند، اما هر چند وقت یکبار ممکن است کسی به آن نیاز پیدا کند. شما باید رنجی که متناسب با شرایط تان است را انتخاب کنید.
احتمالاً متوجه همپوشانی بین رنج های بالا شده اید و با خودتان فکر کرده اید که چرا بزرگ ترین رنج را انتخاب نکنم؟ به این دلیل که زمانی که نیازهای گشتاوری شما افزایش پیدا می کند، اندازۀ آچار شما هم افزایش خواهد داشت که امکان مانور در فضاهای کوچک تر را کم می کند. ضمن اینکه، آچارهای ترکمتر در میانۀ رنج شان بیشترین دقت را دارند، بنابراین شما باید رنج مناسب خودتان را انتخاب کنید.
روش کار با آچار ترکمتر
باید از آچاری استفاده کنیم که به درستی کالیبره شده باشد. آچار کالیبره شده، باید توسط یک برچسب بر روی آن مشخص شده باشد.
آچارها معمولاً دارای یک قفل هستند که باید آزاد شود تا بتوانید دسته را بچرخانید. وقتی قفل آزاد شد، دسته را بچرخانید تا عدد روی دسته و خط مرکزی مقابل یکدیگر قرار بگیرند. بعد قفل را بزنید تا از تغییر تنظیمات حین استفاده از آچار جلوگیری کنید.
وقتی از یک ترکمتر تقه ای استفاده می کنید، از یک دست برای نگه داشتن محور چرخش استفاده کنید و بعد دست دیگر را روی دسته قرار دهید. آچار را تا زمانی بچرخانید که یک صدای تقه ایجاد کند. به محض اینکه این اتفاق افتاد، چرخاندن را متوقف کنید، در غیر این صورت ممکن است اتصال بیش از اندازه سفت شود.
وقتی دیگر به آچار نیاز نداشتید، درجه بندی را به کمترین مقدار برگردانید، تا روی دقت اندازه گیری های بعدی تأثیر منفی نگذارد.
از استفاده از این ابزار بر روی اتصالاتی که قبلاً توسط آچارها یا آچار بکس های معمولی کاملاً سفت شده اند خودداری کنید، چون ممکن است این آچارها اتصالات را با گشتاوری بیش از اندازة درست بسته باشند. در عوض، بهتر است اتصال را بازکنید و بعد آن را با مقدار درست گشتاور ببندید.
شیوۀ تنظیم آچار ترکمتر
با تغییر تنظیمات ابزار می توان گشتاور اعمالی را افزایش یا کاهش داد. برای داشتن گشتاور بیشتر دسته را در جهت عقربه های ساعت و برای کاهش گشتاور آن را در خلاف جهت عقربه های ساعت بچرخانید.
آیا کالیبره کردن آچار ضروری است؟
برای اطمینان از اینکه آچار اندازه گیری های قابل اعتماد و دقیقی ارائه می دهد باید به صورت منظم کالیبره شود. کالیبره کردن برای بررسی دقت ابزار و همینطور تنظیم آن مطابق با استانداردهاست.
کالیبره کردن منظم آچار بسیارمهم است، چون در طول زمان دقت آن در اثر استفاده کاهش پیدا می کند. چارچوب مجاز برای خطا %5 است، که هر خطایی بیشتر از آن عملکرد ابزار را به شکل جدی تحت تأثیر قرار می دهد، و ممکن است به خرابی ابزار منجر شود.
توصیۀ ما این است که هم ابزارهای جدید و هم ابزارهای قدیمی را به صورت منظم کالیبره کنید.
چگونه آچار را کالیبره کنیم؟
توصیه می شود که تمامی ابزارهای تست و اندازه گیری برای اینکه به صورت حرفه ای کالیبره شوند به آزمایشگاه های معتبر سپرده شوند.
آزمایش ابزارها هرگونه مشکل احتمالی را مشخص می کند و امکان می دهد که پیش از اینکه بتوانند موجب مشکلات جدی شوند آن ها را تعمیر کرد. کالیبره کردن به کاربر اطمینان می دهد که ابزارش با استانداردهای جهانی مطابقت دارند.
هر چند وقت یکبار باید آچار را کالیبره کرد؟
اینکه بعد از چه مدت نیاز به کالیبره کردن مجدد است تا حد زیادی بستگی به میزان استفاده از آچار دارد، چون دوره های زمانی دقیق یا قانونی ای برای کالیبره کردن آن ها وجود ندارد.
به نظر برخی از متخصصین بین 2500 تا 3000 چرخش، عملکرد ابزار را تحت تأثیر قرار می دهد، بنابراین توصیه می شود که وقتی به 2500 تکرار می رسید آچار را مجدداً کالیبره کنید.
اگر ابزار زیاد مورد استفاده قرار نمی گیرد، چارچوب زمانی حدوداً یکبار در سال برای کالیبره کردن توصیه می شود تا اندازه گیری های دقیق را تضمین کند.
چند راهنمایی برای خرید آچار ترکمتر
این ها نکاتی هستند که هنگام جستجو و خرید ترکمتر باید به آن ها توجه داشته باشید. چون این پارامترها برای هر برند آچار ترکمتر و هر قیمت آچار ترکمتر با هم متفاوت اند.
گارانتی: یک آچار ترکمتر خوب معمولاً دارای گارانتی کارخانه است.
دقت: آچارهای ترکمتر دقت های متفاوتی دارند. انواع خوب دارای دقتی بهتر از %5 هستند. یک آچار ترکمتر خوب با یک گواهی کالیبره شدن که زمان و دقت آن را نشان می دهد ارائه می شود.
مواد به کار رفته: آچارهای ارزان تر حاوی مقادیر قابل توجهی پلاستیک هستند. اگر چه این نوع آچارها هم به خوبی کار می کنند، اما ساختارهای فلزی معمولاً دوام بیشتری دارند.
جغجغه ای بودن: خاصیت جغجغه ای راحتی بسیار زیادی را حین کار به همراه دارد، بخصوص برای اتصالاتی که هم چپ گرد و هم راست گرد دارند در صورتی که دو طرفه باشد(ساعت گرد و پاد ساعت گرد) بسیار عالی است. اکثر آچارهای تقه ای و الکترونیکی این خصوصیت را دارند در حالی که انواع شاهینی به طور معمول چنین قابلیتی ندارند.
داشتن جعبه: داشتن یک محفظۀ محکم بسیار عالی است، چون جعبه های ضعیف معمولاً امکان ضربه خوردن بیشتر آچار و خارج شدن آن از حالت کالیبره را به همراه دارند. جعبه های محکم به طور معمول پلاستیکی هستند و در محافظت از ابزار به خوبی عمل می کنند.
قابل مشاهده بودن درجه بندی: چه آچارتان از یک قطعۀ مکانیکی استفاده می کند و چه یک صفحۀ نمایش دیجیتال، با خرید آچاری که به راحتی قابل خواندن و تنظیم کردن باشد دردسر خودتان را کم کنید.
خوش دست بودن: به دنبال ابزاری باشید که در دست گرفتن آن آسان باشد. توجه داشته باشید که ممکن است در حال کار با آچار دست هایتان آغشته به مایعات باشد و کار با یک آچار لیز می تواند آزاردهنده باشد.
جدول ترکمتر
تا زمانی که واحدها و اندازه گشتاورهایی که باید بر روی پیچ ها و مهره ها اعمال کنید را ندانید استفاده از آچار ترکمتر بی معنا خواهد بود. جدول های ترکمتر مقادیر گشتاور را برای رایج ترین اتصالات مورد استفاده تخمین می زنند. وقتی بر روی بخش هایی با مهندسی پیچیده و طراحی دقیق کار می کنید، باید از دستورالعمل های تعمیر و مونتاژ مختص آن ها کمک بگیرید. در اینجا دو نمونه جدول ترکمتر را مشاهده می کنید.
استفاده و مراقبت مناسب
چند نکته هست که باید به آن ها توجه داشته باشید.
به تنظیمات آن توجه داشته باشید
آچاری را انتخاب کنید که محدودۀ %20 تا %90 گشتاور مورد نیاز شما را داشته باشد. این موجب می شود که دقیق ترین میزان گشتاور را در کارتان اعمال کنید.
آچار ترکمتر را پرتاب نکنید یا زمین نیندازید
خوردن ابزار به یک سطح سخت می تواند آن را از حالت کالیبره خارج کند. اگر آچار از وضعیت کالیبره خارج شود مقدار گشتاور مشخصی که نیاز دارید را به شما نخواهد داد.
دفترچۀ راهنما را مطالعه کنید
خیلی اوقات دفترچة راهنما به شما خواهد گفت که از آچار ترکمتر تنها در پایان کار بستن اتصالات استفاده کنید. از آن برای باز کردن اولیۀ پیچ و مهره ها استفاده نکنید. این کار می تواند به آن آسیب بزند و باعث شود که زودتر به کالیبره شدن مجدد نیاز پیدا کند. وقتی از ترکمتر برای باز کردن پیچ و مهره ها استفاده می کنید، مطمئن شوید که مقدار گشتاور %40 تا %60 بیشترین درجة آچار ترکمتر باشد.
از ابزارهای مناسب برای بستن اولیه استفاده کنید
استفاده از آچار ترکمتر برای مرحلة اولیه بستن پیچ و مهره ها می تواند به آن آسیب بزند و باعث شود زودتر به کالیبره شدن مجدد نیاز پیدا کند.
به شکلی کنترل شده، روان و منظم با آن کار کنید
حرکت های تند یا نامتناوب می تواند منجر به اعمال گشتاوری نامناسب و نادرست شود. همچنین می تواند به آچار آسیب بزند.
از تنظیمات پیش فرض کارخانه استفاده کنید
زمانی که یک آچار ترکمتر تقه ای را داخل جعبه می گذارید، آن را روی تنظیمات توصیه شدۀ کارخانه قرار دهید. اگر چنین تنظیماتی مشخص نشده بود، آن را روی کمترین مقدار درجه بندی قرار دهید.
به محل گرفتن دستۀ آچار توجه داشته باشید
اکثر این آچارها دارای طول خاصی هستند، بنابراین همواره آچار را از مرکز دسته بگیرید. اگر به هر دو دست نیاز باشد، یک دست را روی دیگری قرار دهید. بعضی اوقات، وقتی از تبدیل بکس استفاده می شود، با یک دست آچار ترکمتر را در محل مرکز چرخش نگه دارید.
آچار را بیشتر کالیبره کنید
وقتی به زمان یا تعداد چرخش های مشخصی می رسید که توسط شرکت سازنده مشخص شده است، یا اگر از آچارتان درست استفاده نکرده اید یا آن را انداخته اید، زودتر آن را کالیبره کنید.
آچارتان را به درستی نگهداری کنید
ترجیحاً آن را در یک محیط تمیز و خشک و در جعبة ارائه شده توسط شرکت سازنده نگهداری کنید.
جمع بندی
آچارهای ترکمتر در بسیاری از صنایع و مشاغل یک ابزار ضروری هستند. در بسیاری از موارد اینکه پیچ ها و مهره ها با فشار درستی بسته شوند اهمیت زیادی دارد. فارغ از اینکه چه نوع ترکمتری را انتخاب می کنید، حتماً آچاری را انتخاب کنید که نیازهایتان را برآورده کند. بسیاری از آچارهای ترکمتر خوب بسیار محکم هستند و تا زمانی که تمیز شده و به خوبی نگهداری شوند، سال ها برایتان کار خواهند کرد. هنگام خرید آچار ترکمتر جدید حتماً نیازهایتان را ارزیابی کنید، چون ابزاری است که احتمالاً تا مدت ها آن را تعویض نخواهید کرد.
اغلب بهتر است به جای خرید یک آچار ارزان آچاری را انتخاب کنید که تنوع عملکرد و سادگی کاربرد بیشتری داشته باشد.